Od Napoleona do Piłsudskiego – ostatni weterani wojenni

Dziś w Polsce obchodzone jest Narodowe Święto Niepodległości. Warto dodać, że dzień 11 listopada świętowany jest też w wielu innych państwach. W krajach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów znany jest on jako Dzień Pamięci (ang. Remembrance Day), w czasie którego wspomina się zawieszenie broni kończące I wojnę światową oraz żołnierzy poległych w trakcie tego konfliktu. W Stanach Zjednoczonych jest to Dzień Weteranów, poświęcony pamięci wszystkich wojskowych, zarówno żywych, jak i zmarłych, którzy służyli swej amerykańskiej ojczyźnie. Korzystając z okazji warto wspomnieć ostatnich weteranów z najważniejszych konfliktów z ostatnich dwóch wieków. W poniższym zestawieniu nie mogło też zabraknąć również tych, dzięki którym możemy swobodnie cieszyć się niepodległością naszego kraju.

Losy ostatnich weteranów poszczególnych konfliktów są pasjonującą opowieścią o ludziach żyjących w różnych epokach historycznych, którzy jednocześnie świadczyli o wydarzeniach decydujących o losach świata. Dla pasjonatów historii swego rodzaju wyzwaniem mogą być wojny prowadzone do początku XX stulecia. W dawnych czasach narodziny poszczególnych osób oraz przebieg ich służby wojskowej był słabo, jak na dzisiejsze standardy, udokumentowany. Ponadto trzeba też wziąć pod uwagę ograniczenia w obiegu i weryfikacji informacji w dawnych czasach oraz możliwości dotarcia do uczestników poszczególnych wydarzeń. Trudności te tworzą obszar kolejnych badań, choć za rozstrzygające należy uznać wyniki prac historyków oraz decyzji podjętych przez władze poszczególnych państw. Bazując na tym lista ostatnich weteranów wybranych wojen od epoki Napoleona do czasów Piłsudskiego jest następująca.

Wojny napoleońskie (1803 – 1815)

Wojny napoleońskie były serią konfliktów, które prowadziła Francja rządzona przez Napoleona Bonaparte z pomocą swych sojuszników przeciwko różnym koalicjom europejskich państw.

Ostatnim żyjącym weteranem tej epoki był Holender Geert Adriaans Boomgaard, który służył w napoleońskiej Wielkiej Armii. Boomgaard urodził się w Groningen 21 września 1788 r., a zmarł w tym samym mieście w dniu 3 lutego 1899 r. Był on żołnierzem 33ème Régiment Léger, a za swoją służbę otrzymał Medal św. Heleny.

Wojna roku 1812 (1812 – 1815)

Równoległe do wojen napoleońskich w Ameryce Północnej toczyła się wojna pomiędzy USA a Imperium Brytyjskim, wspieranym przez konfederację Indian pod wodzą legendarnego Tecumseha. Wojna ta, choć nierozstrzygnięta, zadecydowała o odrębności Kanady i USA, jednocześnie będąc ważnym wydarzeniem w kształtowaniu się świadomości narodowej w obu krajach. Ostatnim żyjącym weteranem tej wojny był Amerykanin Hiram Cronk, który urodził się we Frankfort w stanie Nowy Jork 29 kwietnia 1800 r. Jako szeregowy służył on od sierpnia do listopada 1814 r. biorąc udział w obronie Sackets Harbor, za co został wyróżniony w rozkazie generalskim. Po zakończeniu służby pracował głównie jako szewc. W uznaniu za pełnioną służbę otrzymał pensje przyznane przez Kongres USA oraz stan Nowy Jork. Łączna kwota wypłacanych mu każdego miesiąca świadczeń wynosiła 97 ówczesnych dolarów, co w połączeniu z dochodami ze swej farmy pozwalało mu na dostatnie życie. Hiram Cronk zmarł 13 maja 1905 r., a w jego pożegnaniu wzięły udział tłumy mieszkańców Nowego Jorku.

Powstanie listopadowe (1830 – 1831)

Wydawać by się mogło, że powstanie listopadowe było zbyt odległym wydarzeniem, aby którykolwiek z uczestników dożył odzyskania przez Rzeczpospolitą niepodległości. Odradzające się państwo polskie pamiętało jednak o tych, którzy walczyli w jego sprawie. Wszystkim żyjącym powstańcom z 1830, 1848 i 1863 r. przyznano stopnie i prawa oficerskie w stopniu podporucznika. Działająca pod koniec 1919 r. specjalna komisja nadała te uprawniła 3644 osobom, wśród których znalazł się Michał Szurmiński, ostatni weteran powstania listopadowego. Urodził się on ok. 1804 r. a w czasie wojny z Rosją pełnił funkcję adiutanta gen. Józefa Sowińskiego. Michał Szurmiński zmarł 21 lutego 1927 r. w Warszawie.

Uczestnicy uroczystości z ordynansem generała Józefa Sowińskiego Michałem Szurmińskim, ostatnim weteranem powstania listopadowego. Warszawa, 26 października 1926 r. (Źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe)

Wojna krymska (1853-1856)

Wojna krymska była konfliktem pomiędzy Imperium Rosyjskim a Imperium Osmańskim, wspieranym przez Francję, Wielką Brytanię i Sardynię. Wojna ta była jedną z pierwszych udokumentowanych na fotografiach i w relacjach prasowych korespondentów wojennych. Zastosowanie w niej okopów oraz umocnień niejako zwiastowało charakter następnych konfliktów.

Ostatnim weteranem wojny krymskiej był pochodzący z Bretanii Yves Prigent, który służył we francuskiej marynarce wojennej i wziął udział w oblężeniu Sewastopola. Prigent urodził się 11 grudnia 1833 r., a zmarł w wieku 104 lat w 1938 r. W 1937 r. otrzymał francuski Medal Wojskowy.

Oblężenie Sewastopola, panorama Franza Roubaud’a.
(Źródło: en.wikipedia.org / Public Domain)

Jako ciekawostkę można podać, iż ostatnim uczestnikiem wojny krymskiej był żółw Timothy, maskotka brytyjskich marynarzy z okrętu HMS Queen, która to jednostka również brała udział w walkach o Sewastopol. Żółw Timothy (w rzeczywistości samica z gatunku żółwia śródziemnomorskiego Testudo graeca) padł w Devon w dniu 3 kwietnia 2004 r. w wieku około 160 lat.

Wojna secesyjna (1861 – 1865)

W rezultacie amerykańskiej wojny domowej wiele archiwalnych danych gromadzonych przez administrację Skonfederowanych Stanów Ameryki (CSA) uległo bezpowrotnemu zniszczeniu. Z tego też powodu trudno jest ustalić, kto był ostatnim weteranem wojny secesyjnej, walczącym za sprawę Południa. Ostatecznie wyróżniony w ten sposób został Pleasant Riggs Crump (23 grudnia 1847 – 31 grudnia 1951), którego dane zostały zweryfikowane. Pochodzący z Alabamy Crump służył jako szeregowy w 10th Regiment Alabama Volunteer Infantry, biorąc między innymi udział w oblężeniu Petersburga (czerwiec 1864 – marzec 1865) i bitwie nad Hatcher’s Run (luty 1865 r.).

Pleasant Riggs Crump, ostatni żołnierz Konfederacji.
(Źródło: historyandthesockmerchant.blogspot.com)

W przypadku strony rządowej za ostatniego weterana został uznany Albert Henry Woolson (11 lutego 1847 – 2 sierpnia 1956). Prezydent Eisenhower nazwał Woolsona ostatnim osobistym ogniwem łączącym Amerykanów z wojskami Unii, a magazyn LIFE poświęcił mu oraz innym weteranom siedmiostronicowy artykuł. Wraz ze śmiercią Woolsona przestała istnieć Grand Army of the Republic (GAR), potężna politycznie organizacja skupiająca weteranów walczących w szeregach wojsk Północy, której był on ostatnim członkiem. Warto dodać, że Woolson służył jako dobosz w Company C, 1st Minnesota Heavy Artillery Regiment, która to jednostka nie zdążyła wziąć udziału w walkach.

Albert Henry Woolson, ostatnie weteran wojny secesyjnej.

Ostatnim żyjącym żołnierzem Unii, uczestniczącym w walkach wojny secesyjnej, był James Hard (15 lipca 1843 – 12 marca 1953). Według doniesień walczył on między innymi pod Bull Run w lipcu 1861 r., a następnie pod Antietam i Chancellorsville, a ponadto spotkał się z prezydentem Lincolnem w Białym Domu.

Powstanie styczniowe (1863 – 1864)

Uczestnicy powstania styczniowego stanowili zdecydowaną większość weteranów zweryfikowanych podczas prac komisji państwowej z 1919 r. W czasach II RP ludzie ci cieszyli się ogromnym szacunkiem społeczeństwa, a także wsparciem materialnym ze strony państwa. Warto dodać, że niektórzy z dawnych powstańców chwycili za broń także podczas walk niepodległościowych (m. in. w bitwie o Lwów), które wybuchły w 1918 r.

Ostatnim powstańcem styczniowym był Feliks Bartczuk ps. Piast, który urodził się 22 września 1846 r. w Zawadach. Bartczuk walczył w szeregach oddziału Lutyńskiego, a udział w powstaniu przypłacił aresztowaniem i pobytem we więzieniu w Siedlcach. Za udział w powstaniu otrzymał wiele odznaczeń, w tym Krzyż Niepodległości z Mieczami. Podczas II wojny światowej był honorowym oficerem AK. Feliks Bartczuk zmarł 9 marca 1946 r. na Podlasiu. Jego losy opisał Jacek Odziemczyk i Artur Ziontek w monografii „Felik Bartczuk. Ostatni weteran powstania styczniowego”.

Wojna francusko-pruska (1870 – 1871)

Wojna roku 1870 r. była przełomowym wydarzeniem w historii Niemiec. Konflikt ten był ostatnim etapem na drodze do zjednoczenia państw niemieckich pod panowaniem Prus, a tym samym utworzenia Cesarstwa Niemieckiego, zwanego też II Rzeszą.

Ostatnim niemieckim weteranem tej wojny był żyjący w latach 1845 – 1953 Karl Glöckner. Mieszkał on Eidengesäß w Hesji, a u schyłku swego życia cieszył się on szczególnym uznaniem ze strony rodaków i władz, które nazwały jego imieniem ulicę, przy której znajdował się jego dom. W grudniu 1952 r. Glöckner jako najstarszy mieszkaniec Niemiec świętował swoje 107 urodziny w gronie przyjaciół, rodaków, reporterów oraz orkiestry z amerykańskiej 4th Infantry Division stacjonującej w Gelnhausen. Wśród licznych prezentów i życzeń znalazła się również depesza nadesłana przez Theodora Heussa, pierwszego prezydenta RFN.

Ostatnim weteranem tej wojny był jednak pochodzący z Siracourt w departamencie Pas-de-Calais Francuz Séraphin Pruvost (9 września 1849 – 8 grudnia 1955). Za udział w wojnie przeciwko Prusom otrzymał wiele odznaczeń. Ostatnim z nich był Croix du combattant, przyznany mu w wieku 106 lat. Podobnie jak Glöckner, Pruvost u schyłku swego życia również był najstarszym mieszkańcem swego kraju, a jego urodziny były ogromnym wydarzeniem.

Wojny indiańskie (XVII – XX w.)

Wojny indiańskie były serią konfliktów pomiędzy białymi osadnikami a rdzenną mieszkańcami Północnej Ameryki. Walki z Indianami prowadziły zarówno angielskie i brytyjskie kolonie, jak również USA. Jako początek wojen indiańskich często podawana jest masakra dokonana na białych osadnikach w Jamestown w 1622 r. Sporadyczne walki toczyły się na początku XX w., przy czym za ostatnie starcie wojen indiańskich można uznać bitwę o Sugar Point pod Leech Lake, do której doszło 5 października 1898 r., nota bene przegrane przez żołnierzy z 3rd U.S. Infantry Regiment. Uczestniczący w tej potyczce Oscar R. Burkard otrzymał Medal of Honor, ostatnie tej rangi odznaczenie nadane za udział w wojnach indiańskich.

Dla nas szczególnie ciekawa może wydać się osoba ostatniego weterana walk Amerykanów z Indianami. Był nim urodzony 8 marca 1872 r. w Poznaniu Frederick Fraske. Ze swą niemiecką rodziną wyemigrował do USA w 1877 r., a w wieku 22 lat wstąpił do US Army, służąc w Company F, 17th Infantry Fort D.A. Russell. W wywiadzie udzielonym w 1966 r. wspominał on, że choć Indianie nie byli dużo gorsi od innych ludzi, to jednak byli prześladowani, a zarazem stwarzali amerykańskim żołnierzom wiele problemów. Szczęśliwie, jedyne spotkanie z Indianami do jakiego doszło w czasie służby Fredericka Fraske zakończyło się pokojowo. Pochodzący z Poznania żołnierz zmarł 18 czerwca 1973 r. W swoim domu w Chicago.

Pochodzący z Poznania Frederick Fraske był ostatnim żyjącym weteranem wojen indiańskich. Fraske pochowany jest w Saint Adalbert Catholic Cemetery w Niles, Cook County, Illinois. (Źródło: findagrave.com)

Wojna amerykańsko-hiszpańska (1898)

Wojna amerykańsko-hiszpańska toczyła się pomiędzy USA a Hiszpanią głównie na Karaibach i Filipinach. Zwycięstwo w tym konflikcie sprawiło, że Stany Zjednoczone zaczęły wyrastać na jedną ze światowych potęg. Ostatnim weteranem wojny z Hiszpanią uznanym przez władze amerykańskie był Jones Morgan (23 października 1882 – 29 sierpnia 1993), który służył w kawalerii (9th lub 10th Cavalry Regiment) w latach 1896 – 1900 jako jeden z czarnoskórych Buffalo Soldiers. Chociaż w archiwach brakowało danych potwierdzających jego relacje odnośnie służby, to jednak władze USA uznały go za weterana wojny 1898 r. Warto dodać, że pod koniec XIX w. dane osobowe amerykańskich żołnierzy nie były zbyt rzetelnie prowadzone, w szczególności te dotyczące wojskowych pochodzenia murzyńskiego. Sam Morgan utrzymywał, że swoje dokumenty stracił podczas pożaru w 1907 r. U schyłku życia Jones Morgan spotkał się z byłym prezydentem George H. W. Bushem oraz gen. Colinem Powellem, a także wziął udział w paradzie weteranów zorganizowanej przez organizację Veterans of Foreign Wars of the United States.

Wątpliwości nie wzbudza Ralph Taylor, który służył w Company K, 71st Volunteer Infantry Regiment of the New York National Guard. Wraz ze swą jednostką oraz słynnymi Rough Riders Theodore’a Roosevelta, Taylor wziął udział w bitwie o wzgórze San Juan. Ralph Taylor zmarł 15 maja 1987 r. w wieku 105 lat.

Wywiad z 1985 r. przeprowadzony z Ralphem Taylorem,
ostatnim uczestnikiem bitwy o wzgórze San Juan.

II wojna burska (1899 – 1902)

Toczący się w Południowej Afryce konflikt pomiędzy Imperium Brytyjskim a republikami założonymi przez Burów, potomków holenderskich osadników, wzbudzał w swoim czasie większe kontrowersje niż ostatnia wojna w Iraku. Światowa opinia publiczna sympatyzowała z Burami, których wsparło 2000 tysiące ochotników, przybyłych z wielu krajów, w tym także z Polski. Ostatnie słowo w II wojnie burskiej należało jednak do Brytyjczyków za sprawą urodzonego 17 listopada 1881 r. George’a Fredericka Ivesa. Służył on w kawaleryjskim pułku Imperial Yeomanry, a po wojnie wyemigrował do Kanady. Ives odwiedził Anglię w 1992 r., gdzie spotykał się z Królową Elżbietą II i jej matką, a także z Margaret Thatcher oraz premierem Johnem Majorem. Przy okazji stał się też najstarszym człowiekiem, jaki pokonał Atlantyk drogą lotniczą. George Ives zmarł w Kolumbii Brytyjskiej 12 kwietnia 1993 r.

Relacja z podróży do Londynu w 1992 r. George’a Ivesa,
ostatniego uczestnika wojen burskich.

I wojna światowa (1914 – 1918)

W maju 2011 r. mass media informowały o śmierci Claude’a Choules (3 marca 1901 – 5 maja 2011), angielskiego marynarza z Royal Navy, a zarazem ostatniego uczestnika walk z okresu wielkiej wojny. Ostatnim weteranem I wojny światowej, mimo braku bezpośredniego udziału w walkach, była jednak Brytyjka Florence Green (19 lutego 1901 – 4 lutego 2012), która we wrześniu 1918 r. rozpoczęła służbę w Women’s Royal Air Force. Warto dodać, że siłach zbrojnych państw uczestniczących w tej wojnie walczyło ponad 2 miliony Polaków, z których poległo blisko 450 tys. Ostatni polskim weteranem I wojny światowej był urodzony 27 czerwca 1902 r. Stanisław Wycech. Służył on w Polskiej Organizacji Wojskowej, a także wziął udział w wojnie 1920 r. Stanisław Wycech zmarł 12 stycznia 2008 r. w Warszawie.

Powstanie wielkopolskie (1918 – 1919)

Ostatnim powstańcem wielkopolskim był pochodzący spod Wronek Jan Rzepa (14 czerwca 1899 – 23 marca 2005). Podczas I wojny światowej służył on w wojsku niemieckim walcząc pod Verdun. Po wybuchu powstania wielkopolskiego przyłączył się do walk przeciwko Niemcom, wyróżniając się podczas zdobycia stacji kolejowej w Miałach koło Wronek. Jan Rzepa służył w 2. Pułku Strzelców Wielkopolskich, a także wziął udział w walkach z bolszewikami oraz wojnie obronnej 1939 r.

Powstania śląskie (1919 – 1921)

Dnia 3 czerwca 2009 r. w Wodzisławiu Śląskim kilkaset osób pożegnało Wilhelma Meisela, ostatniego powstańca śląskiego, a jednocześnie najstarszego Ślązaka. Urodzony 7 stycznia 1904 r. Meisel rozpoczął służbę latem 1919 r. pełniąc funkcję kuriera Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska.

Wojna polsko-bolszewicka (1919 – 1921)

Szczęśliwie wciąż możemy cieszyć się obecnością kpt. Józefa Kowalskiego, ostatniego weterana wojny z bolszewikami, wspomnianego na niniejszej witrynie w ubiegłym roku. Jest on najstarszym mieszkańcem Polskim, a 2 lutego skończył 113 lat. Od 1994 r. Józef Kowalski żyje w Domu Pomocy Społecznej w Tursku, niedaleko Sulęcina w województwie lubuskim.

Urodzony 2 lutego 1900 r. w Wicyniu kpt. Józef Kowalski jest najdłużej żyjącym weteranem wojny polsko-bolszewickiej. (Źródło: Bogdan Nowak / niedziela.pl)